Publiczne Przedszkole
w Skomlinie

Rozwój mowy dziecka

„Nauka mówienia nie rozpoczyna się bynajmniej w momencie, gdy dziecko wypowie pierwsze słowa, lecz w chwili jego urodzenia, a nawet wcześniej, w życiu płodowym. Niemowlęta z wrodzonym zainteresowaniem przysłuchują się rozbrzmiewającym wokół nich dźwiękom i potrafią zrozumieć, co mówimy na długo przedtem, zanim same zaczną wypowiadać słowa. Jest to najważniejsza sprawa, którą musimy sobie uświadomić, jeśli chcemy pomóc dziecku w nauce mówienia - zrozumienie zawsze o krok wyprzedza mówienie ”.
Aby dobrze kierować czymkolwiek, trzeba przede wszystkim wiedzieć czym się kieruje. Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną. Człowiek nabywa ją w ciągu swojego życia w kontakcie z mówiącymi ludźmi. Kontakt z innymi ludźmi jest możliwy dzięki umiejętności mówienia i rozumienia tekstów słownych .
Prawidłowe kształtowanie się i rozwój mowy dziecka stanowi podstawę kształtowania się i rozwoju jego osobowości w ogóle. Dzięki umiejętności rozumienia poznaje świat i otaczających go ludzi, a dzięki umiejętności mówienia potrafi wyrazić swoje spostrzeżenia, uczucia czy pragnienia.
Rozwój mowy warunkowany jest genetycznie. Zależy on jednak nie tylko od wrodzonych właściwości organizmu człowieka, ale także od warunków społecznych, kontaktu ze środowiskiem, z innymi ludźmi mówiącymi . Jest to proces w którym współgrają czynniki biologiczne i społeczne. Jeżeli proces mowy przebiega prawidłowo, to prawidłowo przebiega również myślenie dziecka, gdyż oba procesy łączą się ze sobą bardzo ściśle. Kształtowanie się mowy dziecka ma także ścisły związek z jego rozwojem społeczno – emocjonalnym. Można zauważyć, że w przypadku jakichkolwiek zaniedbań środowiskowych, braku należytych wzorców do naśladowania następuje opóźnienie rozwoju mowy lub jej zaburzenia.
Według Leona Kaczmarka w rozwoju mowy możemy wyodrębnić cztery okresy kształtowania się mowy dziecka:
• okres melodii – ( 0 – 1 ),
• okres wyrazu – ( 1 - 2 ),
• okres zdania – ( 2- 3 ),
• okres swoistej mowy dziecięcej – ( 3- 7) .
Autor sugeruje istnienie bardzo ważnego okresu przygotowawczego, przypadającego na okres życia płodowego .
Okres przygotowawczy trwa od 3 do 9 miesiąca życia płodowego. To właśnie wtedy kształtują się narządy mowy i rozpoczyna się ich funkcjonowanie. Rozwijają się nadawcze narządy mowy, czyli organizujące informacje obszary myślowe; produkujące substancję ośrodki i drogi nerwowe oraz nasada, krtań, płuca i centralne ośrodki słuchowe i czuciowe. Okres ten nie jest czasem biernym; dziecko reaguje na różne bodźce, różnicuje je i zapamiętuje. Przychodząc na świat jest już zatem nie tylko wyposażone w narządy słuchu i mowy, ale potrafi precyzyjnie posługiwać się nimi w sposób celowy. Podstawową umiejętnością nabytą prenatalnie jest reakcja na bodźce słuchowe i wykorzystywanie ich w nawiązywaniu interakcji z otoczeniem.
To właśnie narząd słuchu jest najlepiej rozwiniętym narządem zmysłu w pierwszym trymestrze ciąży. Już od 20–go tygodnia funkcjonuje mechanizm słyszenia, stale się doskonaląc – między 22–30 tygodniem płód zaczyna reagować na bodźce akustyczne. Wtedy także zaczyna się kształtować asymetria mózgowa w słyszeniu dźwięków - lewa półkula ma większą zdolność do specjalizacji w zakresie mowy .
Od 25–go tygodnia ciąży pojawia się tzw. odruch uszno – powiekowy, który ustala się po 28–ym tygodniu. Badania świadczą, że dziecko nie tylko odbiera i różnicuje dźwięki, ale także je zapamiętuje. Dla prawidłowego rozwoju mowy dziecka w okresie późniejszym niezbędna jest stymulacja słuchowa w okresie prenatalnym. Dzieci stymulowane słuchowo osiągają, znacznie szybciej normę rozwojową. Po przyjściu na świat dziecko rozpoczyna odkrywanie świata dźwięku. Odbywa się to teraz nie tylko drogą słuchową, ale i wzrokową oraz poprzez wydawanie dźwięków przez samo dziecko. Odkrywa ono znaczenie znaków językowych poprzez łączenie własnych zachowań z reakcjami otoczenia i wypowiedzi opiekunów z pewnymi stanami własnymi .

2.1. Okres melodii (0 – 1 rok życia)

Okres melodii przypada mniej więcej na pierwszy rok życia (0-1). Formami wokalnymi, które poprzedzają mowę artykułowaną są krzyk, głużenie, gaworzenie i echolalia. Towarzyszą im formy awokalne: mimika twarzy, pantomimika, czyli ruchy wyrazowe całego ciała w tym zwłaszcza gesty wykonywane głównie kończynami górnymi .
Najwcześniejsza wokalizacja zawiera dźwięki zupełnie nie przypominające dźwięków mowy – kwilenie, płacz, chrząkanie, pomrukiwania i inne fizjologiczne odgłosy .
Przez pierwsze 2-3 tygodnie życia krzyk niemowlęcia nie jest jeszcze – w naszym odbiorze zróżnicowany. Różnicowanie następuje między 2 i 5 tygodniem. Wtedy matka uczy się po rodzaju krzyku różnicować jego przyczyny, poznaje czy dziecko jest głodne, czy boli je coś, swędzi, mokro mu czy zimno. Dziecko natomiast zaczyna kojarzyć, że ilekroć krzyczy, tylekroć zjawia się matka i to z właściwą, trafną wobec rodzaju potrzeby pomocą. Jest to pierwsza forma wokalnego komunikowania się dziecka ze światem dorosłych. Około 3 tygodnia życia pojawia się „uśmiech społeczny”. Dziecko uśmiecha się wtedy, gdy czuje obecność bliskiej osoby, gdy osoba ta zagaduje przyjaźnie i uśmiecha się. Na niej skupia wzrok i wodzi za nią oczyma. Matka jest, zatem pierwszym i najbogatszym źródłem bodźców wzrokowych, słuchowych i dotykowych .
W wieku około 2 – 3 miesiąca, pojawia się u dziecka samorzutnie bez wpływu otoczenia wydawanie dźwięków zwane głużeniem, gruchaniem lub guganiem. Dziecko z dobrym samopoczuciu, wyzwala wszystką swą energię w wydawanie z siebie dźwięków i ruchów całego ciała. Wszystkie bezwiedną zaprawą fizyczną do przyszłego działania: ruchy nóg do chodzenia, rąk do pracy, organów mownych do mówienia. Początkowo dźwięki w głużeniu są niewyraźne. Z czasem dopiero, po kilkudziesięciu, a niekiedy nawet już po kilkunastu dniach można w nim wyróżnić samogłoski, potem spółgłoski zwykłe i szczególne, jak wargowe wibracyjne, wreszcie różnego rodzaju sylaby i grupy spółgłoskowe i głoskowe oraz dłuższe lub krótsze logatomy. W przybliżeniu dadzą się porównać do grup spółgłoskowych takich jak: gli, tli, kli, gla, bli, ebw... . Głużą wszystkie dzieci, także głuche od urodzenia. Głużenie stopniowo zanika, u dzieci głuchych w osiemnastym miesiącu życia .
Około szóstego miesiąca życia niemowlę zaczyna łączyć oderwane dźwięki w gaworzenie. Jest to zamierzone, świadome powtarzanie dźwięków. Dziecko dzięki nabywaniu takich cech, jak zaostrzenie spostrzegawczości, zwiększenie uwagi, bardziej pewna pamięć, naśladuje dźwięki, które wydało przypadkowo wskutek ustawicznego ruchu różnych narządów mownych oraz dźwięki, których brzmienie uchwyciło z otoczenia . W gaworzeniu słyszymy sylaby (np.: ma - ma, la - la, ba - ba , ta - ta), z których budujemy wyrazy polskie, ale i takie, które nie posiadają istotnego znaczenia. Według J. Konorskiego, gaworzenie inicjuje proces wytwarzania się odruchów warunkowych słuchowo – werbalnych . Zatem mowa polega na kojarzeniu ruchów mownych, czucia tych ruchów oraz towarzyszących im wrażeń słuchowych. Notujemy, zatem jakieś głoski wdechowe i ssące, różne mlaski, kląskania, świsty, parskania i tym podobne twory. Gaworzenie jest także ćwiczeniem słuchu muzycznego. W 8–9 miesiącu życia dziecka pojawia się rozwój słuchu fonematycznego, czyli zdolność różnicowania dźwięków mowy ludzkiej. Jest charakterystyczne, że wraz z kształtowaniem się słuchu fonematycznego dziecko wchodzi w językowy okres kształtowania się mowy, rozpoczynający się w ostatnim kwartale pierwszego roku życia.
Jest to kolejny dowód jak istotny dla prawidłowego rozwoju mowy u dziecka jest właściwie funkcjonujący słuch. Pod koniec pierwszego roku życia dziecko opanowuje poprzez nabywanie opozycji fonologicznych około 3 spółgłosek i 9 spółgłosek.
G. Demelowa pisze, że „około 9 miesiąca życia, następuje faza tzw. echolalii. Dziecko przejawia tendencje do powtarzania własnych i zasłyszanych słów, które doskonali metodą prób i pomyłek. Powtarzanie tych samych sekwencji werbalnych, konfrontowanie ich z mową otoczenia i korygowanie – prowadzi do ich utrwalenia, zautomatyzowania. Pierwsze słowa powtarzane ze zrozumieniem składają się na ogół z wypracowanych w fazie gaworzenia i echolalii sylab: mama, tata, da, pa .
Kończąc charakterystykę pierwszego okresu należy wyjaśnić, że nauka mowy nie ogranicza się do płaszczyzny głoskowej, lecz obejmuje również inne jej płaszczyzny jak melodia i rytm. Umiejętność uchwycenia wyjątkowej melodyki w tym okresie jest tak ważna, że językowcy uznali ją za cechę najbardziej charakterystyczną, a zatem tytułową dla omawianego etapu rozwoju mowy.

2.2. Okres wyrazu (1 – 2 rok życia)

Drugi okres rozwoju mowy, zwany okresem wyrazu, trwa zazwyczaj od pierwszego do drugiego roku życia dziecka. Dzięki wzrastającej sprawności motorycznej, a zwłaszcza lokomocyjnej dziecko zbliża się do najbliższego otoczenia i natrafia na coraz to nowe przedmioty i zjawiska. Mowa staje się narzędziem myślenia, badania i odbierania świata. W tym okresie dziecko opanowuje wszystkie samogłoski z wyjątkiem nosowych „ą”, „ę” oraz spółgłoski: wargowe p, b, m; przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n; tylnojęzykowe k, g i środkowojęzykowe ś, a czasami też ć. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, podobnymi. W tym okresie cechą charakterystyczną jest upraszczanie grup spółgłoskowych oraz to, iż dziecko wypowiada tylko pierwszą lub ostatnią sylabę wyrazu. Wyraz pełni w tym momencie funkcję zdania . Wypowiedzi dziecka często są jednowyrazowe lub dziecko naśladuje dźwięki wydawane przez interesujące go obiekty – zjawisko to nosi nazwę onomatopei.
Pod koniec okresu wyrazu dziecko dysponuje kilkudziesięcioma poprawnie artykułowanymi wyrazami i bardzo dużą liczbą wyrazów zastępujących, zniekształconych dźwiękowo. Od 18–tego miesiąca rozwój mowy ulega zdecydowanemu przyspieszeniu. Wynika to z faktu wzrastających możliwości psychofizycznych dziecka i zakończenia nauki chodzenia, która dotychczas je absorbowała.
Mowa nadal się doskonali i dziecko wchodzi w jej kolejny etap, zwany okresem zdania, który trwa od 2 – 3 roku życia.

2.3. Okres zdania (2 – 3 rok życia)

Dziecko używa następujących głosek: wargowe p, pi, b, bi ,m mi; wargowo - zębowe: f, f, w, wi; środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń, ki, gi; tylnojęzykowe: k, g, ch; przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n; przedniojęzykowo – dziąsłowe: l. Z końcem tego okresu mogą pojawić się również głoski: s, z, c, a także: sz, ż, cz, dż. Okres ten charakteryzuje się tym, iż dziecko nie potrafi wyartykułować niektórych głosek, ale wie jak dana głoska powinna brzmieć i jest w stanie wyróżnić ją w wyrazie . Dziecko tworzy dwuwyrazowe zlepki zdań np. „baba da” – które w konkretnej sytuacji są komunikatywne dla odbiorcy. Wraz z rozwojem, zlepki wyrazowe przekształcane są w równoważniki zdań. Znaczenie ich jest już bardziej przejrzyste, ale nadal są ściśle powiązane z kontekstem sytuacyjnym . Dziecko dwuletnie jeszcze niewiele mówi, ale już prawie wszystko rozumie. W systemie fonologicznym pojawiają się już niemal wszystkie samogłoski (w tym nosówki) i 28 spółgłosek, [Kaczmarek 1977].
Pod koniec 3–go roku życia dziecko zna już około 1000 wyrazów, które potrafi łączyć w zdania. Początkowo przybierają one formę struktur łańcuchowych, niekompletnych i niespójnych logicznie, pełnych przerw intonacyjnych i powtórzeń. Z czasem obok zdań pojedynczych pojawiają się także złożone współrzędnie i podrzędnie, początkowo połączone bezspójnikowo . Dalsze doskonalenie mowy następuje w kolejnym etapie rozwoju, jakim jest okres swoistej mowy dziecka, trwający od końca 3 – go roku życia aż do 7 - u lat. Okres ten kończy się wraz z opanowaniem przez dziecko wymowy pod względem dźwiękowym.

2.4. Okres swoistej mowy dziecięcej ( 3 – 7 rok życia)

W okresie swoistej mowy dziecięcej następuje ostateczne opanowanie pełnego zasobu fonemów języka ojczystego oraz dalsze doskonalenie systemów morfologicznego i składniowego. Dziecko bogaci zasób słownika czynnego i biernego, potrafi budować zdania poprawne gramatycznie i o odpowiedniej prozodii. Poznając otaczający świat zadaje dorosłym mnóstwo pytań, oczekując wyczerpujących odpowiedzi.
W pierwszym okresie „swoistej” mowy dziecko wzbogaca układ zasad gramatycznych. Układ ten nie jest jeszcze w pełni utrwalony. Dlatego dziecko kształtuje swoją wymowę drogą analogii i kontaminacji. Powstają wtedy ciekawe twory językowe. W tym okresie wymowa dziecka jest już na ogół poprawna. Spotyka się jednak dzieci, które „słabo” wymawiają słowa i całe zdania, mówią szybko lub powoli i zawsze niewyraźnie. Mimo iż rozumieją znaczenie wielu słów, używają nadal wyrazów z zakresu słownictwa podstawowego, często dziecięcego .
Wyraźna i prawidłowa wymowa jest podstawą kształtowania się umiejętności czytania i pisania, która decyduje o dalszych losach szkolnych dziecka. Błędy popełniane w mowie dźwiękowej pojawiają się przeważnie również w mowie pisanej, zaś nabywanie sprawności płynnego odczytywania zdań w połączeniu ze zrozumieniem tekstu zależy w decydującej mierze od poziomu rozwoju mowy i myślenia ucznia.
Mowa dziecka nie jest jeszcze doskonała. Występują kontaminacje (tworzenie wyrazu z 2 - 3 innych, np. słowo „zakluczyć” oznacza wyrażenie „zamknąć drzwi”), neologizmy (np. dziecko nazywa fontannę - „tryskawicą”), przestawianie głosek (metatezy, np. „kordła”), uproszczenia grup spółgłoskowych (substytucja). Pod koniec 4 roku życia dziecko potrafi wypowiedzieć już głoski s, z, c, dz, r, sz, cz, ż, dż . Autorzy określają, iż rozwój mowy trwa do szóstego roku życia. Wszelakie zaburzenia i wady wymowy po skończeniu przez dziecko 6 lat, określane są jako opóźnienie rozwoju mowy . Mowa dziecka 5- letniego jest już w zasadzie zrozumiała. Głoski sz, ż, cz, dź, które pojawiły się w czwartym roku życia zaczynają się utrwalać. Dziecko potrafi je poprawnie powtórzyć w izolacji, jednak w mowie potocznej mogą być jeszcze wymawiane jako s, z, c, dz. Głoska r powinna być już wymawiana, ale często pojawia sie dopiero w tym okresie. Grupy spółgłoskowe są upraszczane zarówno w nagłosie jak i w śródgłosie .
U sześciolatków mowa powinna być już opanowana pod względem dźwiękowym. Mimo tej reguły mogą pojawić się kłopoty z wymową głosek sz, ż, cz, dż. Mogą pojawić się problemy z wymową grup spółgłoskowych, zwłaszcza w śródgłosie wyrazu .
3. Kierowanie rozwojem mowy dziecka

Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną, dziecko przyswaja sobie ją od najbliższego otoczenia, drogą naśladownictwa. Wielokrotnie powtarzane nazwy przedmiotów, znajdujących się w otoczeniu dziecka zostawiają słuchowe ślady w jego mózgu. Dziecko usłyszawszy potem daną nazwę- potrafi sobie wyobrazić przedmiot, do którego ona się odnosi, a z czasem potrafi również nazwać przedmiot. Wykształca się wtedy umiejętność różnicowania czucia ułożenia narządów mownych. W odpowiednich strukturach mózgu dziecka powstają stereotypy czuciowo-ruchowe, czyli możliwości wykonywania odpowiednich ruchów mownych . Największe znaczenie w procesie przyswajania mowy ma słuch. Dziecko uczy się stopniowo koordynować ruchy różnych grup mięśniowych, biorących udział w mowie.
Mówiąc o świadomym kierowaniu mową dzieci, należy pamiętać, iż jej rozwój jest uwarunkowany genetycznie, zależy od wrodzonych właściwości organizmu człowieka, ale jednocześnie jest możliwy jedynie w kontakcie ze środowiskiem społecznym. Podczas działalności dziecka, której towarzyszy mowa dorosłych, jego samego i rówieśników. Żeby mowa pełniła funkcję komunikacyjną, dziecko musi zrozumieć znaczenie treści dobieranych słów i zdań. Rozwój mowy związany jest z całokształtem psychoruchowego rozwoju dziecka oraz warunkami środowiskowo-wychowawczymi. Jest to proces, w którym współgrają czynniki biologiczne i społeczne. Na kształtowanie się mowy dziecka, wpływ mają czynniki wewnętrzne związane z jego psychoruchowym rozwojem, ale nie mniej ważne są czynniki zewnętrzne jak rodzina i środowisko w którym się wychowuje . Nie wątpliwie, prawidłowy rozwój mowy dziecka uwarunkowany jest przede wszystkim prawidłową budową organu głosowego i jego funkcjonowaniem. Niewłaściwy rozwój i budowa aparatu głosowego stanowią również przyczynę zaburzeń mowy. Usposobienie dziecka także ma wpływ na sposób wyrażania i mówienia. Dzieci o temperamencie cholerycznym, mówią szybko, choć nie płynnie, występuje u nich żywa i nieopanowana gestykulacja i mimika. Dzieci typu sangwinicznego, mówią prędko, głośno, wyraźnie i płynnie. Mowa dzieci typu flegmatycznego jest powolna, spokojna o opanowanej gestykulacji. Mowa dzieci melancholicznych, charakteryzuje się ubóstwem słów, małomównością, lakonicznością i cichym głosem .
Do czynników, które negatywnie wpływają na rozwój mowy należą:
- zachwiania równowagi procesów nerwowych na tle przemęczenia, zaburzeń snu, nadmiernie silnych podniet psychicznych, zbyt surowych lub niekonsekwentnie stosowanych wymagań wychowawczych;
- ogólny zły stan fizyczny dziecka wywołany wadliwym odżywianiem, złą pielęgnacją, okresem rekonwalescencji po przebytej chorobie zakaźnej, bądź długotrwałej;
- gwałtowne przeżycia o ujemnym charakterze emocjonalnym obciążające układ nerwowy;
- silne wstrząsy emocjonalne lub szok nerwowy towarzyszący fizycznym urazom;
- niski poziom intelektualny
J. Pieter wyróżnia pięć takich możliwości:
- uboga kultura- posługiwanie sie gwara lub nie wyrobionym językiem literackim, rzadkie rozmowy ograniczające sie do codziennych spraw bieżących
- prymitywna kultura językowa, ale częste rozmowy które pozwalają osłuchać się dziecku z mową ojczystą
- kultura językowa na której znać wpływ szkoły i oświaty pozaszkolnej, dbałość o udostępnienie dzieciom języka literackiego
- nie najwyższa kultura językowa dorosłych, ale świadome podnoszenie kultury językowej dziecka.
- wysoka kultura językowa i troska o prawidłowy rozwój językowy dzieci .
Zdaniem M. Stasiakiewicz, środowisko dydaktyczno-wychowawcze może stymulować aktywność twórczą, ale muszą być spełnione także warunki emocjonalno - motywacyjne sprzężone z materialnymi i metodycznymi, które powinny pozwalać uczniom :
- doznawać poczucia bezpieczeństwa i swobody,
- podejmować i kontynuować działalność z własnej chęci, według własnego tempa,
- odczuwać satysfakcje z własnej działalności i jej wyników,
- co najmniej współdziałać w wyborze celu działalności i jej wyników,
- samodzielnie dobierać materialne środki do realizacji celu,
- współdziałać z rówieśnikami i korzystać z niezbędnej pomocy nauczyciela,
- możliwie świadomie tworzyć i odkrywać własnym wysiłkiem cos dla siebie nowego i pożytecznego,
- samodzielnie sprawdzać i oceniać ( lub co najmniej współkontrolować i współoceniać ) swoje wysiłki i osiągnięcia,
- co najmniej współdecydować o akceptacji lub negocjacji ( odrzuceniu a nawet zniszczeniu ) swojej udanej względnie chybionej realizacji,
- współuczestniczyć w planowaniu dalszych celów i zadań pracy lekcyjnej i domowej, a zwłaszcza zadań przybierających otwartą strukturę problemową .
3.1. Rozwój mowy dziecka w okresie przedszkolnym

Rozwój mowy dziecka wiąże się ściśle z rozwojem myślenia i działania; kształtując mowę dziecka trzeba więc ujmować ten proces w związku z całokształtem rozwoju psychicznego i fizycznego . Nie ulega wątpliwości, iż właśnie w tym okresie życia, rozwój mowy jest najintensywniejszy i trwa do 6-7 roku życia. Potem jest ona jedynie coraz bardziej wzbogacana, szlifowana i doskonalona. Bazą zaś i podłożem są pierwsze cztery lata życia, a zwłaszcza od 3 do 6 roku. Mowa stanowi najbardziej efektywny sposób komunikowania się z innymi ludźmi i ma ogromne znaczenie dla dalszego rozwoju dziecka oraz dla jego psychicznego i społecznego przystosowania. Każde dziecko winno być traktowane indywidualnie, gdyż nawet dzieci w tym samym wieku różnią się między sobą i w rozwoju mowy można dostrzec pewne różnice. Jednak, następujące po sobie etapy nie ulegają zmianie, dlatego konieczne jest, aby je znać i wiedzieć jaki poziom rozwoju mowy przypada na dany wiek, a w przypadku dysharmonii, rozpoznać pierwsze jego symptomy. Znajomość tego, co wskazuje na normalny rozwój mowy jest rzeczą istotną. Bez wiedzy o tym, kiedy i w jakich granicach tolerancji czasowej pojawiają się w mowie przeciętnego dziecka poszczególne głoski, nie można sensownie ingerować w rozwój mowy dziecka. W przeciwnym razie, zamiast pomóc, możemy zaszkodzić, bądź to wymagając od niego tego, czemu jeszcze sprostać nie potrafi bądź też zaniedbując rozwój mowy, lekceważąc czy też przeoczając niepokojące sygnały. Tak więc istnieje niebezpieczeństwo stawiania zbyt wygórowanych wymagań, które zamiast pomóc, mogą zniechęcić i przyczynić się do zahamowania rozwoju, bądź tez zbyt niskich – które nie pozwolą na wzrastanie tkwiącego w dziecku potencjału.
Bardzo ważna jest umiejętność kierowania rozwojem mowy od wczesnego dzieciństwa, dawanie dobrych wzorów wymowy, pobudzanie i prowokowanie do wypowiedzi, zadawanie pytań, udzielanie cierpliwie odpowiedzi na wszystkie dręczące dzieci problemy.

3.2. Środowisko kształtowania mowy

Podstawowym środowiskiem kształtowanie myślenia i mowy dziecka jest rodzina. Rozwój tych funkcji przebiega tam samorzutnie w związku z różnymi sytuacjami dnia powszedniego: ubieraniem, rozbieraniem, myciem czy jedzeniem. Dziecko ma okazję pytać o wszystko na bieżąco. Ma to szczególne znaczenie w tzw. wieku pytań i przekory, gdy dziecko zasypuje domowników lawiną pytań. Czynniki uczuciowe oraz atrakcyjne zdarzenia wzbogacają mowę (np. nowy ubiór, meble, porządki, uroczystości domowe). Jednak nie każda rodzina dobrze spełnia tę rolę. Jeżeli dziecko zbyt długo pozostaje w kręgu rodziny, nie nawiązując kontaktów z szerszym środowiskiem społecznym, może wykształcić się mowa zrozumiała tylko dla domowników. Często rodzice, a również i dziadkowie, sami przyczyniają się do powstawania zaburzeń mowy przez zbytni liberalizm, a nawet naśladowanie dziecięcej wymowy – spieszczanie. Bywa też odwrotnie – przez nadmierny rygoryzm, przecenianie możliwości dziecka, popisywanie się nim, ustawiczne wytykanie i poprawianie błędów, które w tym czasie mieszczą się w granicach normy rozwojowej, dochodzi do powstawania wad wymowy.
W pracy z dzieckiem należy pamiętać, że tylko cierpliwość, łagodność, wyrozumiałość i systematyczna praca ze strony rodziców i nauczycieli przyniosą dobre efekty. Ważne jest dostosowanie wymagań do możliwości dziecka, zachęcanie i budzenie wiary we własne umiejętności . Karanie i zmuszanie dziecka do ćwiczeń zniechęcą je do pracy nad poprawną wymową. Mówiąc o czynnikach wpływających na kształtowanie się mowy, należy pamiętać, iż jej rozwój jest uwarunkowany genetycznie, zależy od wrodzonych właściwości organizmu człowieka, ale jednocześnie jest możliwy jedynie w kontakcie ze środowiskiem społecznym. Aby mowa mogła pełnić funkcję komunikacyjną, musi nastąpić zrozumienie znaczenia, treści dobieranych słów i zdań oraz stopniowe nadawanie treści układom dźwięków, wymawianych przez dziecko. Następuje to w trakcie działalności dziecka, której towarzyszy mowa dorosłych, jego samego i rówieśników. Rozwój mowy, związany jest z całokształtem psychoruchowego rozwoju dziecka oraz warunkami środowiskowo-wychowawczymi. Jest to proces, w którym współgrają czynniki biologiczne i społeczne.
Na kształtowanie się mowy dziecka, ważny wpływ mają czynniki zarówno zewnętrzne jak i wewnętrzne związane z jego psychoruchowym rozwojem. Nie ulega wątpliwości, iż rozwój mowy dziecka uwarunkowany jest przede wszystkim prawidłową budową organu głosowego i jego funkcjonowaniem. Niewłaściwy rozwój i budowa aparatu głosowego stanowią przyczynę zaburzeń mowy.
Temperament dziecka ma także swój wpływ na sposób wyrażania i operacji głosowych. Dzieci o temperamencie cholerycznym, mówią szybko, choć nie płynnie, występuje u nich żywa i nieopanowana gestykulacja i mimika. Dzieci typu sangwinicznego, mówią prędko, głośno, wyraźnie i płynnie. Mowa dzieci typu flegmatycznego jest powolna, spokojna o opanowanej gestykulacji. Mowa dzieci melancholicznych, charakteryzuje się ubóstwem słów, małomównością, lakonicznością i cichym głosem .
Do czynników, które negatywnie wpływają na rozwój mowy należą:
- zachwiania równowagi procesów nerwowych na tle przemęczenia, zaburzeń snu, nadmiernie silnych podniet psychicznych, zbyt surowych lub niekonsekwentnie stosowanych wymagań wychowawczych;
- ogólny zły stan fizyczny dziecka wywołany wadliwym odżywianiem, złą pielęgnacją, okresem rekonwalescencji po przebytej chorobie zakaźnej, bądź długotrwałej;
- gwałtowne przeżycia o ujemnym charakterze emocjonalnym obciążające układ nerwowy;
- silne wstrząsy emocjonalne lub szok nerwowy towarzyszący fizycznym urazom;
- niski poziom intelektualny .
Dziecko, przebywając wśród bliskich sobie osób dorosłych, dąży do porozumiewania się z nimi, nawiązywania bliskich więzi, co inspiruje go do mowy. Ważną rzeczą jest, aby rodzice od najmłodszych lat życia dziecka, zwracali się do niego z różnymi wypowiedziami, demonstrując rozmaite przedmioty i czytając każdego dnia książki. Francuski psycholog, B. Pisarro twierdzi, iż dziecko już od pierwszych dni swego życia, winno być wychowywane w „kąpieli słownej” połączonej z czynnikami uczuciowymi wywołującymi pragnienie komunikacji. „Kąpiel słowna” ma nie tylko znaczenie dla opanowania języka jako takiego. Poprzez język organizujemy wokół dziecka ludzkie środowisko. Język jest efektem społecznym, wytworem kulturowym i może być przekazywany tylko i wyłącznie w kontakcie społecznym. Pomagając dziecku w opanowaniu języka włączamy je do naszej grupy społecznej, do naszego kręgu kulturowego. Zatem w procesie opanowywania języka przez dziecko możemy dostrzec aspekt socjalizacji.
Na zjawisko to zwrócili uwagę przede wszystkim psychologowie radzieccy związani z historyczno-kulturowa teoria rozwoju, jak np. L. S. Wygotski. Zdaniem Wygotskiego język, podobnie jak narzędzie, pośredniczy w działaniu człowieka, podobnie jak narzędzie powstał w toku pracy, w kontakcie z innymi ludźmi, i podobnie jak narzędzie rozwija sie i zmienia wraz z rozwojem społeczeństwa i może być przekazywany jedynie w kontaktach z innymi ludźmi .
Rozwój mowy u dziecka, jest intensywny wówczas, gdy jest ćwiczony w toku naturalnej, swobodnej rozmowy, w której partnerem dziecka jest osoba dorosła. W wyniku takich zabiegów, dziecko ma bogaty zasób słów, łatwo łączy słowa w coraz dłuższe zdania o coraz bardziej poprawnej strukturze gramatycznej, z których poprawnie konstruuje treści w logiczne całości .
Kontakt z rodzinnym otoczeniem wywiera bezpośredni wpływ na rozwój mowy dziecka, jego poprawność gramatyczną, zasób słów i intonację. Przyjemna atmosfera, spokój i troska o dziecko w rodzinie są doskonałym podłożem do niwelacji dysfunkcji mowy. Jednak nie każda rodzina spełnia dobrze swoją rolę. Jeżeli w rodzinie brakuje atmosfery pokoju i akceptacji oraz rodzinnego ciepła, dziecko czuje się zagrożone, pielęgnuje w sobie poczucie lęku, kreuje swój własny świat, do którego nikt nie ma dostępu, a jego wypowiedzi ograniczają się do minimum . Niekiedy można spotkać się ze zbytnim liberalizmem, a nawet naśladowaniem dziecięcej mowy przez osoby dorosłe. Posługiwanie się dziecięcą mową ma destruktywny wpływ na jej rozwój. Nadmierny rygoryzm, przecenianie możliwości dziecka, publiczne uzasadnianie popełnionych przez dziecko błędów, również nie mają w swym przesłaniu bodźca motywującego. Rodziny dostrzegające w dziecku geniusza, który musi sprostać wszystkim ambicjom rodziców, przyczyniają się do tego, iż dziecko załamuje się przy pierwszym niepowodzeniu, a w konsekwencji traci wiarę we własne siły, staje się bojaźliwe, jego glos ulega ściszeniu o drżącym zabarwieniu.
Szkodliwe sytuacje życia uczuciowego dziecka przyczyniają się do pogłębienia zaburzeń. Przykładem są instytucje opiekuńczo-lecznicze, domy dziecka, sanatoria. Obecność dziecka w ciągłym środowisku rodzinnym bez kontaktów z otoczeniem nie jest również korzystne, gdyż zawęża się pole stosunków interpersonalnych, a co za tym idzie bardzo nikłe podłoże wymiany słownych doświadczeń. W takim przypadku, mowę ukształtowaną w dziecku dostrzegają jedynie domownicy, którzy - prawem nawyku – nie dostrzegają narastających nieprawidłowości.
Poza rodziną, niemałą rolę w kształtowaniu mowy odgrywa przedszkole, które choć nie stwarza tak dogodnych warunków indywidualnej opieki nad wymową dziecka jak rodzina, to jednak góruje nad nią pod innymi względami. W przedszkolu bowiem, istnieje świadomy program działania, stwarzane są zamierzone sytuacje do słuchania prawidłowej bogatej mowy, do zadawania pytań, udzielania odpowiedzi, a nawet korygowania błędów i wad. Przedszkole gwarantuje również wczesne rozpoczęcie ćwiczeń ortofonicznych, na które składają się ćwiczenia oddechowe, fonacyjne, logorytmiczne, kształtujące słuch fonematyczny, usprawniające narządy mowy, artykulacyjne, które skutecznie zapobiegają późniejszym wadom wymowy i wspierają jej rozwój. W wychowaniu przedszkolnym należy pamiętać, o stosowaniu zasad sprzyjających pełnemu rozwojowi dziecka w tym także rozwoju językowemu.
Do nich należą zasady opracowane przez Jolantę Zwiernik:
- „zasada kierowania rozwojem dziecka przez projektowanie otwartych sytuacji zadaniowych”; odwołuje się do osobistych kryteriów dziecka, odnoszących się do sposobów i reguł odkrywania świata i samego siebie;
- „zasada kierowania rozwojem dziecka przez otwarte relacje między nauczycielem a dzieckiem”; podstawą jest bezwarunkowa akceptacja drugiej osoby jako całkowicie odrębnej, rządzącej się i rozwijającej zgodnie z własnymi prawami;
- „zasada kierowania rozwojem dziecka przez otwartą organizację pracy w przedszkolu”; obejmuje swobodny wybór sposobu, środków, czasu i miejsca pracy, otwartej przestrzeni oraz otwartości organizacji dziecięcej grupy .
Mówiąc o czynnikach wpływających na kształtowanie i rozwój mowy dziecka, można wspomnieć o tych, które decydują o różnicach indywidualnych. Do najważniejszych z nich należą:
- stan zdrowia - u dzieci zdrowych postęp w rozwoju mowy przebiega szybciej niż u dzieci chorych, a przyczyną takiego stanu rzeczy jest ich większy kontakt z otoczeniem i większa motywacja. Naturalna ruchliwość, pragnienie działania wzbogacają życie psychiczne i wywierają pozytywny wpływ na rozwój mowy i myślenia.
- poziom inteligencji - dzieci z wysokim ilorazem inteligencji, uczą się znacznie szybciej niż te o niższym poziomie inteligencji.
- status społeczno-ekonomiczny - dzieci z zamożniejszych warstw społeczno-ekonomicznych maja zwykle więcej zachęt do mówienia, w wyniku czego szybciej opanowują mowę, ich wypowiedzi są konstruktywne, w przeciwieństwie do dzieci z warstw mniej zamożnych.
- płeć - dziewczynki uczą się szybciej niż chłopcy, a ich słownik jest bogatszy, zaś wypowiedzi dłuższe bardziej poprawne.
- chęć komunikowania się - im większe jest pragnienie komunikowania się z otoczeniem, tym większa jest motywacja do nauki mowy.
- stymulacja - im jest większa, tym wcześniej i efektywniej dziecko zaczyna mówić.
- wielkość rodziny - dzieci z mniej licznych rodzin, zaczynają zwykle mówić wcześniej i osiągają lepszą sprawność niż te z rodzin wielodzietnych, ponieważ rodzice poświęcają im więcej czasu na to, aby współuczestniczyć w procesie przyswajania mowy. Zbyt szybki rozwój mowy, nieproporcjonalny do wieku rozwojowego powoduje jednostronny rozwój umysłowy.
- kolejność dziecka w rodzinie - dzieci pierworodne mówią lepiej niż kolejne, co ma związek z większą dyspozycyjnością rodziców względem ich osoby.
- metody wychowawcze - wychowanie demokratyczne sprzyja uczeniu się mowy, zaś autorytatywny styl wychowania hamuje jego rozwój, ponieważ zakłada jednostronne komunikowanie się dziecka z rodzicami.
- porody mnogie - u wieloraczków zauważa się późniejsze opanowanie mowy, gdyż pierwszym ich kontaktem ze słowem jest żargon, osłabiający ich motywację do mówienia w sposób zrozumiały dla innych.
- kontakt z rówieśnikami - im głębsze są kontakty dziecka z rówieśnikami, im bardziej zależy mu na zaakceptowaniu przez członków grupy, tym większa jest jego motywacja do prawidłowej wymowy.
- osobowość - dziecko dobrze przystosowane mówi zwykle lepiej niż słabo przystosowane, a mowa jest jednym ze wskaźników psychicznego zdrowia dziecka .
Biorąc pod uwagę powyższe rozważania, można stwierdzić, iż etapy rozwoju mowy u wszystkich dzieci są takie same, jednak sposób i czas następowania ich po sobie zależy od wielu czynników, które wpływają na powstawanie różnic indywidualnych w uczeniu się mowy, a niekiedy wręcz utrudniają, bądź uniemożliwiają jej rozwój. Należy troszczyć się o to, zarówno w domu jak i w przedszkolu, aby unikać tego, co mogłoby mieć negatywny wpływ na rozwój mowy, a promować to, co temu rozwojowi sprzyja.

4. Ćwiczenia wymowy

Ćwiczenia logopedyczne dzielą się na cztery rodzaje:
• ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne
• ćwiczenia oddechowe
• ćwiczenia rytmizujące
• ćwiczenia słuchowe
Ćwiczenia kształtujące wymowę należy prowadzić najlepiej podczas terapii indywidualnych tak aby stymulować rozwój dzieci rozwijających się prawidłowo, a także zapobiegać powstawaniu wad wymowy i korygować je, u dzieci tego wymagających. Powodzenie tych ćwiczeń zależy miedzy innymi od systematyczności i dokładności ich wykonania, a także dobrego zaplanowania zajęć. Ćwiczenia powinny być prowadzone w formie zabawowej lub zadaniowej. Jako że zabawa wyzwala wiele radości forma ta powinna być stosowana częściej. Dodatkową zaletą zabawy jest to, że podczas zajęć – zabaw dzieci uczą się szybciej. Każde nasze odezwanie się, każde polecenie, rozmowa, inspiracja, zaproszenie do stołu, wszystko to jest ciągłym procesem kształtowania wyobraźni, myśli i mowy oraz języka .

4.1. Ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne

Warunkiem prawidłowego wymawiania wszystkich głosek jest sprawne działanie narządów mowy. Przyczyną wadliwej artykulacji wielu dźwięków mowy jest niska sprawność ruchowa narządów mowy, co spowodowane jest m.in.: nieprawidłową budową tych narządów, wadami zgryzu, skróconym wędzidełkiem, złymi nawykami środowiskowymi, upośledzeniem umysłowym. Już od urodzenia dziecko ćwiczy swe narządy mowne, czy to podczas ssania, połykania czy żucia. Wymawianie każdej głoski wymaga innego ułożenia narządu artykulacyjnego i innej pracy mięśni. Ćwiczenia artykulacyjne mają na celu wypracowanie zręcznych i celowych ruchów języka, warg i podniebienia. Dziecko musi mieć wyczucie danego ruchu i położenia poszczególnych narządów mowy. Zabawy i ćwiczenia usprawniające motorykę narządów mownych przeprowadza się w następujących seriach: ćwiczenia warg, ćwiczenia języka, ćwiczenia szczęki dolnej, ćwiczenia podniebienia.
Ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne powinny być wykonywane nie tylko przy korekcji zaburzeń mowy, ale także przy poprawianiu wyrazistości i płynności mowy oraz w profilaktyce zaburzeń. Program wychowania w przedszkolu zakłada prowadzenie działań zmierzających do prawidłowego rozwoju, a także niwelowania ewentualnych zaburzeń mowy.
Począwszy od dzieci 3-letnich przewiduje się odpowiednie zabawy ćwiczące narząd mowy, uwrażliwiające na dźwięki otoczenia, a w starszych grupach przygotowujące do nauki czytania i pisania. Ćwiczenia artykulacyjne powinny być wykonywane bardzo dokładnie, bez pośpiechu. Należy pamiętać aby czas trwania i liczbę powtórzeń dostosować do indywidualnych możliwości dziecka. Ćwiczenia te powinni wykorzystywać również rodzice w pracy z dzieckiem, którego wymowa odbiega od normy fonetycznej. Wskazane jest prowadzenie tych ćwiczeń przed lustrem, aby dziecko najpierw mogło obserwować wzór prawidłowego ułożenia narządów artykulacyjnych, a później go naśladować i wykonać samodzielnie.
ZABAWY I ĆWICZENIA WARG:
• płaskie wargi rozciągnięte od ucha do ucha,
• uśmiech szeroki,
• podkówkę z warg,
• wargi nadęte,
• wargi wąskie
• przesyłanie całusków - wargi wysunięte do przodu,
• cmokanie
• rybka - wysuwamy wargi do przodu i rozszerzamy na końcu
• unosimy górną wargę, pokazujemy zęby
• chłodzimy wargami zupę
• układanie dolnej wargi na górną i odwrotnie
• gwizdanie, parskanie
• wymawianie samogłosek: i- u, a następnie a,e,u, i, o, y, - należy zachować tę kolejność .
Jeszcze inne propozycje ma I. Styczek:
• utrzymanie między ustami ołówka
• wciągać powietrze ściągniętymi ustami
• zamknąć usta i przesunąć je w lewą, apotem w prawą stronę
• gra na organkach lub grzebieniu
• przytrzymanie kartki papieru, którą logopeda próbuje wyciągnąć
• nadmuchiwanie balonów
• wydmuchiwanie baniek mydlanych przez słomkę .
ZABAWY I ĆWICZENIA JĘZYKA
• szybkie ruch języka w przód, do góry i do tyłu,
• czubek języka okrąża szeroko otwarte wargi,
• zmęczony piesek dzieci naśladują pieska, który głośno oddycha i język ma mocno wysunięty na brodę,
• kierowanie języka do nosa, do brody, w prawą i w lewą stronę
• czyścić zęby górne od strony zewnętrznej i wewnętrznej, a następnie zęby dolne z dwóch stron
• w trakcie zabawy naśladujemy płukanie buzi wodą powietrze z jednego policzka przechodzi do drugiego,
• wysuwanie języka jak najdalej z ust i chowanie go jak na dalej w jamie ustnej
• mlaskanie czubkiem języka
• mlaskanie środkiem języka
• przyssanie języka do podniebienia przy szeroko otwartych ustach .
ZABAWY I ĆWICZENIA PODNIEBIENIA MIĘKIEGO
• zabawa języczek wędrowniczek: Chory Tomek który bardzo źle się czuł i zachorował. Chłopiec był kapryśny, nie chciał jeść, był senny i bardzo kaszlał (naśladowanie ziewania przy nisko opuszczonej szczęce dolnej, kaszel z językiem daleko wysuniętym do przodu). Mamusia wezwała pogotowie (eo, eo, au, au,). Przyjechała pani doktor i zaleciła Tomkowi płukanie gardła, połykanie pastylek, picie syropu (naśladowanie tych czynności) oraz inhalacje (zaciskanie na przemian dziurki nosa i oddychanie wolno). Chłopiec bardzo zmęczony, ziewa i zasypia. Podczas spania chrapie (na wdechu i wydechu) itd.
• nadmuchiwanie baloników
• puszczanie baniek mydlanych kto więcej puści baniek?, komu uda się zrobić największą?
• echo powtarzanie sylab: ka, ko, ke, ku, ak, ok., oke, uku, oko, ga, go, ge, gu, aga, ogo, ege, ugu .
ZABAWY I ĆWICZENIA SZCZĘKI DOLNEJ
• naśladowanie otwierania szeroko buzi jak podczas ziewania
• wąchanie kwiatów duży wdech nosem i wydech ustami z jednoczesnym wymawianiem głoski aa (jako zachwyt), oo (zdziwienie).
• chwytanie górnej wargi dolnymi zębami.
• opuszczanie i unoszenia dolnej szczęki. Wymawianie szerokiego a i przechodzenie do wymawiania a połączonego z głoską s.
• podsuwanie dolnej wargi pod górne zęby
• przesuwanie dolnej szczęki w lewą stronę, a następnie w prawą
• wysuwanie dolnej szczęki do przodu i cofanie – wargi pozostają rozchylone
• wykonywanie ruchów żucia; uczestniczą w nich dolna szczęka, wargi i policzki .

4.2. Ćwiczenia oddechowe

Celem ćwiczeń oddechowych jest poszerzenie pojemności płuc, wypracowanie oddechu brzuszno – przeponowego oraz umiejętności posługiwania się podparciem przeponowym, zwalnianie fazy oddechowej za pomocą kontrolowanego napięcia mięśni oddechowych, przedłużanie i regulacja fazy oddechowej. Dodatkowo dziecko uczy się właściwego kierowania strumienia wydychanego powietrza Prawidłowe mówienie jest nierozłącznie związane z oddychaniem. W czasie mówienia oddychamy przede wszystkim ustami. Wdech jest szybki i krótki, a wydech długi, powolny. Mówiąc nabieramy tyle powietrza, ile potrzeba do wypowiedzenia wyrazu czy zdania .
Ćwiczenia oddechowe mają na celu pogłębienie oddechu, rozruszanie przepony, wydłużenie fazy wydechowej, a także zapobieganie takim zjawiskom, jak arytmia oddechowa, mówienie na wdechu, kolizja między rytmem oddychania, a strukturą wypowiedzi. Rodzaj ćwiczeń oddechowych musi być dostosowany do wieku dziecka i jego możliwości fizjologicznych. Z małymi dziećmi ( około 3 r. życia ) ćwiczymy oddech poprzez wprawianie w ruch lekkich przedmiotów i zajęcia śpiewno- rytmiczne, natomiast z dziećmi starszymi można pracować już na materiale językowym i regulować oddech przez pracę na samogłoskach, spółgłoskach dających się wydłużyć, na recytacjach wierszy i krótkich wypowiedzi .
Stosownie do tych sugestii H. Mystkowska proponuje m.in.:
• puszczanie baniek mydlanych - znana powszechnie zabawa jest nieocenioną pomocą do wydłużania faz wydechu i jego regulacji.
• zdmuchiwanie kawałka papieru z gładkiej lub chropowatej powierzchni
• dmuchanie na zawieszone na nitce krążki lub kulki z waty .
Ciekawymi pomocami logopedycznymi do ćwiczeń oddechowych są:
• logopedyczny tort i zestaw świeczek urodzinowych - wykonany z lekkiego trwałego materiału różnokolorowy imitujący prawdziwy tort urodzinowy dziecka. Daje możliwość zainscenizowania sytuacji urodzin dostarczając wielu wrażeń emocjonalnych rozwijających wyobraźnię i stymulujących opowiadanie i mówienie. Dodatkowo zabawa w zdmuchiwanie świeczek ćwiczy oddech i mięsień warg,
• logopedyczne kwiaty do wąchania - wykonane z drewna kwiaty różnych wzorów i kolorów mogące służyć jako pomoc w kształtowaniu prawidłowego toru oddechowego i regulacji długości fazy wydechu. Kwiaty możemy wykorzystać do nauki kolorów poprawnego nazewnictwa ich części. Mogą również służyć jako element dekoracyjny w każdym gabinecie przeznaczonym do pracy z dzieckiem,
• logopedyczne motylki - zawieszone na drewnianych patyczkach kolorowe motylki są pomocą do ćwiczeń w poprawie pracy przepony i usprawniania mięśnia okrężnego warg,
• logopedyczny muchomor - wykonany z drewna kolorowy grzyb służy do ćwiczeń w układaniu kropek na powierzchni muchomora za pomocą rurki plastikowej. To doskonałe ćwiczenie dla warg i regulujące fazę wydechu.
• logopedyczna biedronka - wykonana z drewna kolorowa biedronka służy do ćwiczeń w układaniu kropek na jej powierzchni za pomocą rurki plastikowej
• logopedyczna chmurka - wykonana z trwałego materiału chmurka wraz z zawieszanymi na nitkach kawałkami watek symbolizujących opady śniegu służy do ćwiczeń dmuchania.
• komplet rurek - zestaw zawierający rurki plastikowe, które mogą być wykorzystane do ćwiczeń wzmacniających pracę mięśnia okrężnego warg oraz regulujących fazę wydechu,
• tańczące piłeczki - wykonana z drewna pomoc z sześcioma kolorowymi piłeczkami zawieszonymi na sznurkach różnej długości. Może być wykorzystana do dmuchania na piłeczki i wprowadzania je kolejno bądź równocześnie w ruch,
• ćwiczenia mięśnia okrężnego warg - poradnik zawierający różne ćwiczenia dla dzieci o obniżonej sprawności ust oraz ćwiczeń wyrazistości mówienia. Ćwiczenia mogą być również stosowane w terapii jąkania i zaburzeń płynności mówienia szczególnie dzieci młodszych, u których konieczne jest wprowadzenie obrazu wzrokowego głoski. Praca na samogłoskach może służyć wydłużaniu fazy wydechowej i ogólnemu usprawnianiu motoryki aparatu artykulacyjnego. Zestawy ćwiczeń zawarte w poradniku mogą być stosowane zarówno w terapii grupowej jak i indywidualnej,
• zestaw samochodzików do dmuchania - 7 kolorowych samochodzików wykonanych z trwałego ale lekkiego materiału może służyć do ćwiczeń w dmuchaniu oraz ćwiczeń w zakresie orientacji przestrzennej przy zabawach w garażowanie,
• basen i zestaw plastikowych zabawek do pływania - miniaturowy basen na wodę wykonany z plastiku z kompletem zabawek lekkich, które mogą być wprowadzane w ruch na powierzchni basenu za pomocą wydechu
• wiatraczki różnokolorowe wprowadzane w ruch za pomocą wydechu dostarczają dziecku dużo radości usprawniając prace przepony i regulują fazę wydechu .
Forma ćwiczeń oddechowych prowadzonych z małymi dziećmi powinna być dostosowana do możliwości fizycznych dziecka, a więc musi mieć formę zabawy lub nauki piosenek lub wierszy. Każde ćwiczenie powinno być najpierw pokazane przez nauczyciela lub logopedę, a następnie wykonane razem z nim dopiero potem dziecko może wykonać je samodzielnie .

4.3. Ćwiczenia rytmizujące

Ćwiczenia rytmizujące mają na celu doskonalenie ogólnej motoryki, kształcenie poczucia rytmu, zaktywizowanie czynności analizatora słuchowego.
Bardzo pomocne w pracy nad doskonaleniem i korekcją mowy są ćwiczenia rytmizujące, szczególnie dla tych dzieci, których rozwój psychoruchowy nie przebiega prawidłowo. Dzieci te cechują się słabym poczuciem rytmu i niezbornością ruchową. Pracując nad mową dziecka, należy stosować e ćwiczenia nie tylko w zakresie narządów mowy, ale także doskonaląc dużą motorykę, gdyż będzie ona wspierać narządy mowy w jego funkcji ruchowej. Wielkim sprzymierzeńcem w kształtowaniu i korygowaniu mowy jest rytmik prowadzona w zasadzie w każdym przedszkolu .
Przykładem ćwiczeń rytmizujących mogą być:
- ćwiczenia techniki ruchu,
- ćwiczenia kształtujące umiejętność wykonywania ruchów lokomocyjnych (chodu i biegu),
- ćwiczenia kształtujące umiejętność wykonywania podskoków,
- ćwiczenia napinania i rozluźniania mięśni
- ćwiczenia metrorytmiczne,
- ćwiczenia w opanowaniu akcentu rytmicznego,
- ćwiczenia w odtwarzaniu rytmu z wzorów graficznych,
- ćwiczenia w przetwarzaniu rytmu na wzór graficzny
- ćwiczenia łączenia tekstu z elementami ruchowymi i rytmicznymi,
- ćwiczenia w wymawianiu np. imion z akcentem ruchowym,
- inscenizacje treści piosenek .
- odtwarzanie usłyszanego rytmu poprzez klaskanie, tupanie, stukanie, granie na instrumentach, kląskanie językiem itp.,
- rytmizowanie imion,
- marsz w rytm muzyki lub miarowego uderzania w bębenek,
- odtwarzanie rytmu za pomocą rysowania kropek, kółek, kresek itp.,
- odtwarzanie rytmu i wiązanie go z układem przestrzennym,
- wystukiwanie rytmu ilustrowanego układem przestrzennym,
- rozpoznawanie układu przestrzennego odpowiadającego wystukiwanemu rytmowi,
- rozpoznawanie rytmu zgodnego z układem przestrzennym .

4.4. Ćwiczenia słuchu fonematycznego

J. T. Kania słuch fonematyczny definiuje jako umiejętność oceny bodźców akustycznych z punktu widzenia potrzeb komunikacji językowej, tj. umiejętność percypowania (wyodrębniania oraz identyfikowania) elementów fonologicznie relewantnych (istotnych), pomijania zaś cech dla procesu porozumiewania się redundantnych (nieistotnych) .
Rozwój analizatora słuchowego postępuje dużo szybciej niż rozwój aparatury artykulacyjnej. Gdy dziecko zaczyna mówić jego analizator słuchowy jest w zasadzie gotów do rozróżniania prawie wszystkich dźwięków .
Naturalny trening słuchu fonematycznego następuje bardzo wcześnie. Zabawki wydające różne dźwięki prowokują do naśladowania. Dziecko po głosie poznaje kto do niego przemawia i jak. Zdolność różnicowanie dźwięków mowy artykulacyjnej pojawia się u dziecka w drugim roku życia. Dotyczy to nawet głosek, których dziecko jeszcze nie wymawia . Niezmiernie ważne jest dbanie o prawidłową wymowę i artykulację.
- Obok usprawniania motoryki narządów artykulacyjnych, ćwiczenia słuchu fonematycznego (fonemowego) są ważnym elementem usprawniania procesu komunikatywnego. Zdaniem niektórych autorów powinny one być prowadzone jednocześnie z ćwiczeniami motorycznymi, a zdaniem innych oddzielnie. Słuch fonematyczny (in. zwany fonemowym) to umiejętność odbioru, utożsamiania i różnicowania dźwięków mowy. Dzięki niemu odróżniamy tzw. dźwięki opozycyjne np. p-b, t-d, p-t-k, s-sz, t-s itd., co pozwala nam w efekcie różnicować wyrazy podobne brzmieniem np. półka- bułka, kasa- kasza. Słuch fonematyczny kształtuje się u dzieci w wieku 2,3 lat, dotyczy także głosek, których dziecko jeszcze nie wypowiada. Dzięki jego usprawnianiu koncentrujemy uwagę dziecka na wypowiadanych przez nas dźwiękach, pomagamy mu opanować poprawną wymowę w krótszym czasie .W przypadku zaburzeń słuchu fonematycznego dziecko ma trudności z różnicowaniem i artykulacją dźwięków podobnych. Ćwiczenia słuchu fonematycznego również powinny być poprzedzone ćwiczeniami słuchu fizycznego i muzycznego. W języku polskim wyróżniamy następujące opozycje:
- dźwięczność- bezdźwięczność p- b, pi- bi, f-w,fi-wi,t-d,k-g,ki-gi,s-z ,ć-dż, s-z, c-dz, sz-ż, cz-dż
- ustność- nosowość
- stopień zbliżenia - b-m,bi-mi, babimi-n,dż-ń narządów mowy f-p,w-b, fi-pi,wi-bi,s-t,z-d,sz-cz,ś-ć,ź-dź, ch-k,r-l
- miejsce artykulacji f-ch,s-sz,fi-ś,wi-ż,m-n,w-z-ż,p-t-k,b-d-g,pi-ki,bi-gi,c-cz-c,dz-dż-dź .
W przedszkolu prowadzone są ćwiczenia słuchowe z rozgraniczeniem dla dzieci młodszych i starszych. Dzieci młodsze rozpoznają dźwięki naturalne, pochodzące z otoczenia, natomiast dzieciom starszym pozostawiona jest analiza słuchowa mowy. Dziecko od najmłodszych lat nie tylko porównuje i rozpoznaje odgłosy zwierząt czy pojazdów ale także chętnie je naśladuje. Dlatego też należy wykorzystać tę naturalną chęć i dobrze ją wykorzystać, aby nasze dziecko w przyszłości ładnie mówiło, czytało i pisało.